Tarih Boyunca Görülen Çeşitli Toplumlarda Ahiret İnancı Nasıldı?

Tarih boyunca bütün toplumlarda ahiret inancının izleri, İslâmî manada olmasa da, kuvvetli veya zayıf bir şekilde görülmektedir. Dinler tarihiyle alakalı araştırmaların neticeleri de bu gerçeği destekler mahiyettedir. Tarihde dinsiz bir millete rastlanmadığı gibi, Allah’a imândan sonra, ölüm ötesi bir hayata, en azından, rûhun bedenden ayrıldıktan sonra hayatını sürdürdüğüne dâir bir inancı olmayan topluma da rastlanmamıştır (Hançerlioğlu, s. 26).

On binlerce yıl öncesinden günümüze mirâs kalan lâhidler, cenaze ayini izleri, mezarlara konulan çeşitli eşyalar, öteki dünya inancının izlerini taşımaktadır. Meselâ, cilalı taş devri insanları, ölüleriyle beraber toprağa yiyecek, içecek, silah ve süs eşyaları gömüyorlardı. Mezopotamya’da Ur’da M.Ö. 2250 yılından kalma kral mezarlarında mobilyalar, müzik aletleri ve kumar malzemeleri bulunmuştur. Mezarlarda silah, şarap ve yiyecek olduğu gibi, öteki dünyada efendilerine hizmete devam için öldürülmüş askerlerin kalıntılarına da rastlanmıştır. Yine, Babil mezarlarında, çamaşırlar, süs eşyaları, ok başları, hatta, bir kadının çürümüş kemiklerinin yanında, tarak ve parfüm şişeleri, beri tarafta, küçük bir çocuğun yanında ise, oyuncaklar bulunmuştur…

Eski Mısır’da Ahiret İnancı Var mı?

Eski Mısır’da, kuvvetli bir âhiret inancının var olduğu söylenmektedir. Eski Mısırlılar’ın, ölülerini, ceninin anne karnında bulunduğu şekil olan kurfesâ halinde yani, çene dizlere değerek oturur vaziyette defnetmeleri, yeniden dirilişe ve yeni bir âleme doğuşa delâlet ettiği şeklinde yorumlanmıştır (Ferecullah Abdulbâri Ebû Ataillah. el-Yevmu’l-Ahir beyne’l-Yehûdiyyeti ve’l-Mesîhiyyeti ve’l-İslâm, 2. bsk., Dâru’l-Vefâ, el- Mansuriyye, 1992, s. 30-31).

Bu sahada eser yazan bazı müellifler, Mısır dinlerini diğer dinlerden ayıran en önemli vasfın ebediyet (sonsuzluk) fikrine verdikleri önem ve ölülerine gösterdikleri itinâ olduğunu söylemişlerdir. Onlara göre gerçek hayat ölümden sonraki hayattı. O dönemlerdeki âhiret inancını ifâde eden bilgilerin fazla oluşu, bu görüşleri desteklemektedir. Meselâ, Eski Mısır kalıntılarındaki tasvirlerine göre, Oziris’in hakimiyetinde olan bu âlem, çok çetin hatta firavun için bile  pek çok dakik ve zor suâlleri aşmadan ebedî saadet âlemine göçülemeyeceği zor bir âlemdir. Bu âlemde  iyilikler galip gelirse iyi bir hayatla, kötülükler galip gelirse kötü bir hayatla karşılaşılır. İyilik ve kötülüklerin miktarı mizân ile belirlenir.

Eski Mısırlılar’ın âhiret hayatına verdikleri önemin bir delilinin de, ölüleri için sağlam kabirler, piramitler, yaptırmaları olduğu söylenmişse de, çok eski dönemlerdeki Mısırlılar’ın ölülerini mütevazi mezarlara gömerken, medeniyetlerinin ilerlediği dönemlerde böyle büyük piramitler yapmaları büyüklenme ve böbürlenme arzusunu da hatıra getirmektedir.

Eski Mısırlılar’ın âhirete atfettikleri bu önem, bazılarını, tarihte âhirete inanan ilk milletin Eski Mısırlılar olduğu kanaatine götürmüştür. Bu iddiâda bulunanların başında tarihçi Heredot gelmektedir. O’nun “Mısırlılar rûhun ebediyetine inanan ilk millettir” sözü bu iddiânın çok eskilere dayandığını gösteriyor. Muâsır âlimlerde de bu iddiâya  rastlamak mümkündür. Seyyid Kutub, şu ifâdeleriyle bu iddiâya katılmıştır: “Başka hiç  bir millette âhiret düşüncesi henüz doğmadan tam bin yıl önce, Mısır’da uhrevî hesaba imân yerleşmişti. Herkesten önce Mısırlılar âhirete inanmış ve bu inancın üzerinden bin yıl geçtikten sonra, bu inanç diğer milletler arasında yayılmıştır” (Kutub, Kur’an’da Kıyamet Sahneleri, s. 27).

Kanaatimizce bu görüş çok iddiâlı ve ihtiyatla karşılanacak bir görüştür. Zira âhiret inancı, eserin mütercimi Ateş’in de dediği gibi, tedrîcî değildir. Bu inanç, Hz. Adem’le insanlık âlemine girmiş ve daha sonraları  tarihin çeşitli dönemlerinde, dünyanın değişik bölgelerine gönderilen peygamberler vasıtasıyla insanlara tebliğ edilmiştir. “Her ümmete mutlaka bir nezîr (cehennem azabından uyaran peygamber) gönderilmiştir” (Fâtır, 24) ve “Andolsun, Biz her ümmete Allah’a ibadet etmeleri ve tağuttan sakınmaları için peygamberler gönderdik” (Nahl, 36) âyetleri hiç bir şüpheye yer bırakmayacak bir surette bu gerçeği  ifâde etmektedir.

Şüphesiz, Eski Mısırlılar’da izlerine bolca rastlanan ölüm ötesi hayat inancı da, peygamberler vâsıtasıyla bildirilen ilahî tebliğlerden kaynaklanmaktadır. Nitekim, Hz. İbrahim Mısır’a hicret ederek orada bir müddet kalmış, Hz. Yusuf da uzun müddet Mısır’da hükümranlık sürerek bu inancın yerleşmesinde büyük rol oynamışlardır. “Ben (Yusuf a.s) Allah’a inanmayan ve âhireti inkâr eden bir kavmin dinini terkettim” (Yûsuf, 37) âyeti Hz. Yusuf’un Mısırlılar’a, âhiret inancını tebliğ ettiğinin açık bir delilidir.

Kutub, bu âyetin izahında, sonraları, yukarda zikrettiğimiz fikrinden vazgeçtiğini gösteren şu ifâdeleri kullanıyor: “Burada Hz. Yusuf (as)’un sözü olarak âhiretin zikri gösteriyor ki, âhirete imân beşeriyetin başlangıcından beri, bütün peygamberlerin diliyle tebliğ edilen inanç unsurlarından birisidir. Yoksa, mukareneli dinler tarihçilerinin iddiâ ettikleri gibi, akideye sonradan girmiş değildir. Gerçi putperest cahiliyye akidesine fiilen daha sonra girmiştir ancak, sahih semavî tebliğatlarda âhirete imân, devamlı bir surette aslî unsur olmuştur” (Kutub, fî Zılâli’l-Kur’ân, Daru’ş-Şurûk, Beyrut, 1980, IV, 1988).
Kutub’un bu ifâdeleri, onun bu mevzudaki daha önceki fikrinden vazgeçtiğini gösteriyor. Çünkü, bu ifâdelerin yer aldığı fî Zılâli’l-Kur’ân adlı tefsiri, Kur’ân’da Kıyamet Sahneleri adı altında Türkçeye çevrilen Meşâhidu’l-Kıyame fî’l-Kur’ân adlı eserinden dört yıl sonra kaleme alınmaya başlanıp, uzun yıllar boyunca devam etmiştir (bkz. Salâh Abdulfettah el-Halidî, Seyyid Kutub mine’l-Mîlâd ile’l-İstişhâd, Daru’l-Kalem, Dımeşk, 1991, s. 533, 544).

Dolayısıyla peygamberler vasıtasıyla her tarafa yayılan böyle bir inancı, bir millet veya belli bir coğrafyaya mal etmek doğru değildir. Her ne kadar dört bin yıllık maziye sahib olan Sakkara piramitleri duvarlarındaki Mısır dinî metinleri, ölüm ötesi hayatı anlatan en eski eserler sayılmaktaysa da, bu durum Mısırlılar’ın âhiret inancına sahip olan ilk millet olduklarını göstermez. Çünkü daha önce de bahsettiğimiz gibi, tarih öncesi en eski kabilelerde dahi, ölüm ötesi hayata inandıklarına delâlet eden belirtiler vardır. Mısırlılar’ın âhirete inanan ilk millet olduğunu söylemek için, onların dünya sahnesine çıkan ilk insanlar olduğunun ve o tarihlerde âhirete inandıklarının ispat edilmesi gerekir. Böyle bir şey ispat edilmediğine göre, bu iddiâ da boştur. Kanaatimizce İslam âlimlerinden bu iddiâya yer verenler, iyice düşünmeden Heredot’un iddiâsını nakletmişlerdir.

Yine, bazı araştırmacıların iddiâ ettikleri Mısırlılar’daki âhiret inancının, hayat şartları ve hayır-şer arasındaki mücadeleden doğduğu iddiâsı da,  vahyin sunduğu gerçeklere iltifat etmeksizin ortaya atılmış zayıf bir iddiâdır.

Hint Dinlerinde Ahiret İnancı Var mı?

Hint Dinleri’nde ise, en bâriz vasıf tenasüh inancıdır. Birunî’nin ifâdesiyle, “Nasıl ki, kelime-i şehadet müslümanlığın şiârı, teslîs hristiyanlığın, isbât (cumartesi günü, çalışmayı bırakmak) yahudiliğin alameti ise, tenasüh de Hint dinlerinin alametidir. Tenasühe inanmayan onlardan sayılmaz”.

Ancak, bu inanç Hintlilerle beraber doğmamıştır. Hintliler de başlangıçta insanın dünyaya bir kere geldiğine, ölümden sonra iyileri cennetin, kötüleri ise Yama’nın hakimiyetindeki, cehennemin beklediğine inanıyorlardı. Daha sonraları, Veda metinleriyle tenasüh inancı Hint dinlerine girmiştir. Tenasüh inancına göre, insan yeniden doğduğunda bir hayvanın bedeninde de dünyaya gelebilir. Ancak bazı hindû fırkalarına göre, rûh ancak kendi nev’ine intikal eder. İnsan rûhu yine bir insan, hayvan rûhu da yine bir hayvan olarak dünyaya gelir.

Eski İran Dinlerinde Ahiret İnancı Var mı?

Eski İran dinlerinde de, cennet, cehennem, hesap ve mizân, iyi rûhları kötü rûhlardan ayıran köprü (Sinvat) inancı vardı. Zerdüştlüğün ilâhî kitabı olan Avesta’da bedenlerin diriltilmesi hayatî bir yer işgâl eder. Zerdüşt’ün tebliğatına göre, “Âlemin sonunda ölüler kalkacak, her mahlûk yaptığının karşılığını görecek, zulmet meleği etbaıyla beraber zulmet mahalline, nûr meleğiyse etbaıyla beraber nûr âlemine, ebediyyen kendilerine hiç bir şer dokunmayan saadete ulaşacaklardır”. Bütün bunlar, sahih bir dinin iz ve sızıntıları mesâbesindedir.

Burada, Akkad’ın “Her halde Farslılar, âlemin akibetine dâir Hind akidesiyle, rûhun muhasebesi ve mücazat mevkıfında amellerin tartılmasına dâir Mısır akidesini cem etmişlerdir” (A.g.e., s. 46 (el-Akkad. Allah, Kitabun fi Neş’eti’l-Akîdeti’l-İslamiyye, s. 88’den naklen )) sözüyle ifâde ettiği, Farslılar âhiret âlemine dâir inançlarında Mısır ve Hintliler’in etkisinde kalmışlardır görüşü zayıf bir görüştür. Çünkü, bu dinlerdeki bir takım benzerliklerden hareketle meseleyi sadece etki ve etkilenme şeklinde ele almak, İslâmî açıdan doğru bir yaklaşım değildir. İslâm tasavvuruna göre böyle bir benzerlik, Allah’ın bütün bu milletlere peygamberler göndererek, aynı hakikatları tebliğ etmesinden kaynaklanmaktadır. Daha sonraları, peygamberlerin tebliğ ettikleri bu hakikatler bazı tahrifata uğrayarak, farklılıklar ortaya çıkmıştır (A.g.e., s. 46).

Diğer pek çok dinlerin aksine, Farslılar’ın inanç sisteminde âhiret, tasvir ve keyfiyetlerde farklılıklar olsa da, bütün mezheplerce benimsenmiş sabit bir inançtır (Fâvî, s. 50).

Sabiiler‘de Ahiret İnancı Var mı?

Sabiiler’de de kıyamet ve âhiret inancı vardı. Buna göre, âhir zamanda bir melek semâyı dürecek, güneş ve ay yok olacak, yıldızların ışığı kaybolacaktır (Sarıkçıoğlu,  s. 118). İyi rûhlar sür’atle engelleri aşarak, Abatur terazisinde tartıldıktan sonra ışık âlemine yükseleceklerdir. Kötü rûhlar ise, çeşitli engellere takılıp, eza ve cefâ gördükten, Suf denizinde günahları miktarınca kaldıktan sonra ışık âlemine alınacaklardır. İlâhî öğretiye tamamiyle muhâlif olanlar ise, ışık âlemine hiç bir zaman yükselemeyeceklerdir (Bkz. Şinasi Gündüz, Sabiiler Son Gnostikler, Vadi yay. Ankara, 1995, s. 130-137). Sabiiler’in hacim bakımından en büyük kitapları olan Ginza’nın ikinci ana kısmı olan Sol Ginza’da sadece rûh ve rûhun kurtuluşu ve ışık âlemine yükselişi (eskatoloji) konuları ele alınmıştır (Gündüz, s. 55). Sabiiler’in Harraniyye (Harnâniyye) kısmında ise, tenâsüh görüşü hâkimdir (Muhammed ed-Dibacî, “es-Sâbietu men hum ve mâ hiye Cüzûruhum”, el-Arabî, sayı: 398, s.186. Kur’an’da zikri geçen sabiilerin ise, Mindâiyye kolu olduğu ifâde edilmektedir (a.y)).

Diğer Toplumlarda Da Ahiret İnancı Var mı?

Eski Mezopotamyalılar (Sümer, Asur, Babil) da, âhirette dünyada yapılan amellerin karşılığının görüleceğine inanıyorlardı (Sarıkçıoğlu, s. 33).

Hititliler’in ölüleri yakma ve mezarlarına az da olsa hediye koymaları, onların da kendilerine has bir âhiret inancı olduğu kanaatini vermektedir (A.g.e, s. 56).

Eski Altay Türklerine göre, dünyanın sonunda Tanrı Ülgen ile oğlu savaşacak, sonunda Ülgen galip gelecek, yer yüzünde tek başına kalacak, daha sonra bütün ölüleri dirilterek haşri başlatacaktır (A.g.e, s. 98).

Yunan ve Romalılarda Ahiret İnancı Var mı?

Yunan mitolojisinde rûhun ölümsüzlüğünün önemli bir yeri vardı (Bkz. Addison, s. 125). Ancak Eski, Yunanlılar’ın ölümden sonraki hayat hakkındaki değerlendirmeleri karamsardı. Ölülerin yer altında Hades [Eski Yunanlılar’da bu yere Şanzelize’de denmektedir. Ölülerin yer altında kaldıkları yere dâir bu inanç, pek çok millette görülmektedir. Babillilerdeki, Aralu, Yahudilerdeki Şeol, Romalılar’da Tartar, Mısırlılar’da Amenti bunun birer örneğidir (bkz. Addison, s. 71-72; Hacaloğlu, s. 74)] adlı tozlu, soğuk bir yerde toplandıklarına inanırlardı. Hatta, Hristiyan kilisesinin gayretlerine rağmen, günümüz Yunan köylülerinde de, yer altında, alaca karanlıklı, ebedî bir yere dâir bu inanç, tesirini icrâ etmektedir (Addison, s. 73). Bu karamsarlığın yanında, ölümden sonra iyilerin gittikleri ve yeryüzünde olduğuna inanılan Elysium’un mutlak bir mutluluk ve sürekli bir bahar ülkesi olduğuna da inanıyorlardı (Addison, s. 81-82; Randles- Hough, s. 17).

Eski Romalılar, ölülerin rûhlarını öteki dünyaya taşıyan Şaron adında bir şahsa inanıyorlardı. Şaron ücret mukabilinde iş gördüğü için, ölünün ağzına bir miktar para tutuşturulurdu. Cenaze taşınırken, önden ölenin ve atalarının resimleri götürülür, merasim bittikten sonra kâhinler orada bulunan herkese su serper ve geri çevirirlerdi (Seâlibî, s. 98).

Eski Amerikan dinlerinde de ölüm ötesi bir hayata inanma önemli bir yer işgâl ediyordu. Aztekler’e göre, insanların ölümden sonraki halleri, ölüm şekillerine bağlıydı. İnkalar’da ölülerini mumyalama adeti vardı (Sarıkçıoğlu, s.102).

Kızılderili kabilelerinin çoğu ölülerin rûhlarının dünya ile  etkileşim biçimine sahip bir başka boyutta yaşadığına inanır. Hatta bazı kültürlerde olduğu gibi, kızılderililerde de hayvanların fizikî ölümün ötesine geçerek hayatlarını devam ettirdikleri inancı vardı (Randles- Hough, s. 29, 37).

Avustralya yerlileri olan aborcinler’in inanç sistemleri arasında, güçlü bir ölüm ötesi hayat inancı vardır. Avustralya’nın kuzey bölgesindeki görkemli kayalıklara işlenmiş olan kaya sanatları, ölümün son olmadığını ifâde etmektedir (Randles- Hough, s. 27-28).

Farklı Toplumlarda Ahiret İnancı Yerleşik mi?

Buraya kadar, dünyanın birbirinden uzak, farklı bölgelerinde hüküm sürmüş çeşitli dinlerden verdiğimiz örneklerden anlaşılıyor ki, ölüm ötesi bir hayata inanma, hemen hemen bütün insanlığın paylaştığı ortak bir inanç olmuştur. İnsanoğlu ölümü son olarak görmemiş, ölümle her şeyin bitmediğine inanmıştır.

Bir kısım dinlerde, tasviratta büyük farklılıklar olsa da,  Kur’an’da bildirilen  kıyamet, amellerden hesaba çekilme, mizân, sırat, cennet, cehennem gibi hakikatlere rastlıyoruz. Bu âlemin devamlı olduğuna inanılan Hinduizm ve Budizm gibi dinlerde ise, ebedî âhiret hayatı bu dünyada aranmıştır. Âhiret inancının olmadığı söylenen Eski Çin ve Japon dinlerinde ise, en azından rûhun ölmediği ve hayatiyetini sürdürdüğü inancı vardır.

Ölüm ötesi hayat inancına dâir bütün bu inançlar o milletlerin bütün çağlarını kapsamayabilir. Araştırmalar sonucu tesbit edilen hususlar, tarihlerinin herhangi bir döneminde sahip oldukları inançlarının bir izi de olabilir.  Ancak ölüm ötesi bir hayat arayışının, en azından rûhun ölümden sonra da hayatiyetini devam ettirdiği inancının, bütün milletlerin bütün devirlerinde ortak nokta olduğunu söyleyebiliriz.

Bu inancın, kuvvetli veya zayıf bir sûrette, her dinde izlerinin görülmesi, insanlığın hiç bir devirde rehbersiz bırakılmayarak, her kavme peygamber gönderildiğini gösterdiği gibi, farklı şekillere bürünmesi ise, bu peygamberlerin bildirdiği gerçeklerin zamanla tahrif edilmesinden kaynaklanmaktadır. Âhiret inancının çeşitli dinlere göre çok farklılık arz etmesinin bir sebebi de, insanların, görmedikleri bir âlem hakkında, hayalî tasavvurlarda bulunmaları ve o âlemdeki varlık ve hadiseleri dünyadakilere benzetip, yanlış kıyaslarda bulunmalarıdır.

Bu inancın canlılığını devam ettirmesinde, insan fıtratındaki ebedî yaşama arzusunun rolü de büyüktür. İnsanoğlu ölümsüz bir hayatı her zaman aramış, İslâm’ın bildirdiği gerçek âhiret hayatını duyup öğrenmese de, efsanevî bile olsa, ölüm ötesi bir hayata inanma ihtiyacı duymuş ve inanmıştır.

Kaynak: Sorularla İslamiyet

Ayrıca aklına takılan sorular veya merak ettiklerin için Sözler Köşkü YouTube kanalımıza göz atabilirsin.

Ahiret Hakkında En Çok Merak Edilen Sorular:

AHİRETTE EŞLERDEN BİRİ CENNETE DİĞERİ CEHENNEME GİTMİŞSE, ORADA YENİ EŞLE Mİ EVLENECEKTİR?

AHİRETTE DE GECE GÜNDÜZ YAZ KIŞ GİBİ TABİAT OLAYLARI OLACAK MI?

BULUĞ ÇAĞINDAN ÖNCE VEFAT EDEN ÇOCUKLAR AHİRETTE AİLESİNDEN KAÇ KİŞİYE ŞEFAAT EDEBİLECEKTİR?

AHİRET HAYATINDA DEVRELER VAR MIDIR?

AHİRETTE HAYVANLARIN DURUMU NASIL OLACAK?